ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΘΕΩΡΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥΣ ΔΕΙΚΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

 

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΚΑΡΑΚΟΛΙΔΟΥ ΕΛΕΝΗ

ΣΥΝΤΑΞΗ

Ενεργητική Σύνταξη: τονίζεται το υποκείμενο του μεταβατικού ρήματος, με άλλα λόγια το πρόσωπο ή το πράγμα  (στις συνυποδηλώσεις κυρίως) που δρα. Με την ενεργητική σύνταξη το ύφος γίνεται πιο κινητικό, ζωντανό, άμεσο και παραστατικό. 

Παθητική σύνταξη: τονίζεται η δράση – το γεγονός που προέρχεται από το ποιητικό αίτιο – δηλαδή η ρηματική πράξη –  το οποίο είτε διατηρείται είτε παραλείπεται ( όταν δεν το ξέρουμε ή είναι αυτονόητο, ή δε θέλουμε να το δηλώσουμε ). Το ύφος είναι πιο επίσημο, πιο απρόσωπο και προσδίδεται  ποικιλία στην πλοκή των νοημάτων.  

ΣΤΙΞΗ

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση της άνω τελείας και της τελείας;

Η άνω τελεία χρησιμοποιείται, για να σημειώνουμε μικρότερη διακοπή από την τελεία και μεγαλύτερη από το κόμμα. Ειδικότερα, η άνω τελεία χρησιμοποιείται στο εσωτερικό μιας περιόδου στις εξής περιπτώσεις:

·        Για να διακρίνει στο εσωτερικό της περιόδου μία πρόταση, η οποία αποτελεί επεξήγηση (διευκρίνιση) – συμπλήρωση των προηγουμένων ή αντίθεση προς τα προηγούμενα ( στις περιπτώσεις αυτές συνήθως λείπει ο επεξηγηματικός ή αντιθετικός σύνδεσμος ).

·        Μετά από δύο τελείες, για να χωρίσει μεταξύ τους ημιπεριόδους, οι οποίες αποτελούν επιμερισμένες επεξηγήσεις των προηγουμένων.

·        Καθιστά το ύφος κοφτό, προσωπικό και δίνει έμφαση στο λόγο.

·        Όταν υπάρχει απαρίθμηση στοιχείων.

·        Πολλές φορές χρησιμοποιείται από το συγγραφέα ( όταν διαθέτει ποιητική ιδιοσυγκρασία ), για να προσδώσει μια στοχαστική ατμόσφαιρα, αφήνοντας χρονικά περιθώρια στον αναγνώστη να προβληματιστεί.

·        Η τελεία σηματοδοτεί την ολοκλήρωση ενός πλήρους νοήματος. Το τμήμα του λόγου που μεσολαβεί από τελεία σε τελεία ονομάζεται περίοδος,

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση παραδειγμάτων;

Τα παραδείγματα, συνήθως, δίνουν ζωντάνια στο λόγο του συγγραφέα και διευκολύνουν τον αναγνώστη να κατανοήσει πλήρως τις απόψεις του που έχουν αποδοθεί θεωρητικά. Καθιστούν το κείμενο πιο οικείο, πιο προσιτό στον αναγνώστη. Αρκεί, βέβαια, να είναι εύστοχα, να μη διακόπτουν την πορεία της σκέψης του και να μην πλεονάζουν. 

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση της διπλής τελείας ( : ) ;

Η διπλή (άνω και κάτω) τελεία σημειώνεται :

• Πριν από λεγόμενα που καταγράφονται αυτούσια ( ενδέχεται να κλείνονται σε εισαγωγικά ), (παράδειγμα: Ο Αρχιμήδης είπε: «Εύρηκα»).
• Πριν από απαρίθμηση, (παράδειγμα: Υποβιβάστηκαν στη Β΄ Εθνική τρεις ομάδες: Καλαμαριά, Βέροια και Ατρόμητος).
• Όταν ακολουθεί η ερμηνεία ή το αποτέλεσμα μιας ενέργειας, (παράδειγμα: Προσπάθησε πολύ και το αποτέλεσμα τον δικαίωσε: πέρασε πρώτος στη σχολή που επιθυμούσε)
• Έπειτα από πρόταση που αναφέρει γνωμικό , παροιμία.
• Όταν όσα ακολουθούν επεξηγούν αυτά που προηγήθηκαν, (παράδειγμα: Θα γίνουν όλα όπως τα σχεδιάσαμε: θα πάμε διακοπές και θα περάσουμε υπέροχα)

Σημείωση: η λέξη ύστερα από τη διπλή τελεία γράφεται με κεφαλαίο γράμμα, όταν η διπλή τελεία έχει τη θέση τελείας.

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση παρενθέσεων [ ( ) ] ή διπλής παύλας [ – – ] ;

Όταν χρησιμοποιείται παρένθεση ή διπλή παύλα, εμπεριέχεται μια φράση που λειτουργεί ως εξής:

• Επεξηγεί όσα προηγήθηκαν, (παράδειγμα: Ο Οδυσσέας Ελύτης (φιλολογικό ψευδώνυμο του Οδυσσέα Αλεπουδέλη) έχει βραβευθεί με το νόμπελ Λογοτεχνίας)
• συμπληρώνει όσα προηγήθηκαν, (παράδειγμα: Αρνήθηκε να τη συνοδεύσει (κάτι που ήταν και δική της επιθυμία).

Επισήμανση:  Ενώ ό,τι περικλείεται στην παρένθεση είναι συνήθως επιπρόσθετο, ό,τι περικλείεται σε διπλή παύλα είναι συνήθως απαραίτητη παρεμβολή στη συνέχεια του λόγου.

Απλή παύλα:

·        στο διάλογο για να δείξει αλλαγή του προσώπου που μιλάει

·        για να φανεί μεγαλύτερη η αντίθεση των προηγούμενων με τα ακόλουθα π.χ  Θέλουν – μα δε βολεί να λησμονήσουν

·        έμφαση π.χ Ανέβασα πυρετο για να το διαβάσω -το θυμάμαι ακόμη

·        απότομη αλλαγή ή ανακολουθία π.χ  Είδα το άσπρο αρνάκι που γεννήθηκε χθες- κάποιος θα θυμήθηκε πως έκαμα μια καλή πράξη

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση του θαυμαστικού [ ! ] ;

Η χρήση του θαυμαστικού προσδίδει οικειότητα, ζωντάνια, αμεσότητα και παραστατικότητα. Σχολιαστικό σημείο στίξης ( π.χ. για να δηλώσει συναίσθημα ). Χρησιμοποιείται στις παρακάτω περιπτώσεις:

• Μετά από επιφωνήματα
• Μετά από φράση που εκφράζει θαυμασμό, έκπληξη ή έντονο συναίσθημα ( χαρά, φόβο, πόνο κ.ά. )
• Για να δηλωθεί η υπερβολή σε μια ενέργεια ή σε μια αντίληψη, (παράδειγμα: Ο υπουργός κατηγόρησε τους διανοούμενους!)
• Για να υποδηλωθεί η ανησυχία του συντάκτη σχετικά με όσα διαπιστώνει, (παράδειγμα: Στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις κυριαρχεί η ανωνυμία, η εσωστρέφεια, η μοναξιά και η αλλοτρίωση!)
• Για να εκφραστεί έμμεσα ο σαρκασμός του πομπού (ειδικά μέσα σε παρένθεση), (παράδειγμα: Δήλωσε ότι θα καταστείλει το οργανωμένο έγκλημα (!) ή απορία ( π.χ  Λέει πως ανέβηκε σε μια ώρα στην Πάρνηθα (!)
• Για να αισθητοποιηθεί η προσταγή ή η απορία του ομιλούντος, (παράδειγμα: Σου είπα να κλείσεις το τηλέφωνο!)

 Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση παρομοιώσεων ;

Ο λόγος γίνεται πιο παραστατικός, πιο ζωντανός, εν τέλει πιο πειστικός. Η θέση του συγγραφέα καθίσταται εύληπτη και κατανοητή. (Πρέπει να γράψουμε πρώτα τι παρομοιάζεται με τι , με ποιο σκοπό όσον αφορά στο νόημα του κειμένου και, στη συνέχεια, να αναφερθούμε στη λειτουργία των παρομοιώσεων στον αναγνώστη ).

 Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση των αποσιωπητικών – σχολιαστικών [ … ] ;

Τα αποσιωπητικά τίθενται :

• Για να εκφραστεί ο προβληματισμός του πομπού (παράδειγμα: Πολύ δυσάρεστη η εξέλιξη αυτή…)
• Για να δηλωθεί ειρωνεία ή αμφισβήτηση (ελλειπτικότητα), (παράδειγμα: Φαντάζομαι ότι συγκινήθηκες…)
• Όταν ο πομπός δεν επιθυμεί να ολοκληρώσει τη φράση του ή επειδή διακόπηκε ή επειδή, λόγω συγκίνησης, δεν μπορεί να συνεχίσει ( παράλειψη ), (παράδειγμα: Θα ήθελα … Δεν ξέρω πώς να το πω…)
• Για να εκφραστεί υπαινιγμός για όσα μέχρι εκείνη τη στιγμή διατυπώθηκαν (παράδειγμα: Ο πρόεδρος των ΗΠΑ δήλωσε ότι οι εκπομπές CO2 δεν επιβαρύνουν το οικοσύστημα…
• Και παραπέμπουν σε ελλειπτικότητα ή φανερώνουν παράλειψη
• Όταν δηλώνεται ότι αυτό που ακολουθεί είναι κάτι απροσδόκητο (παράδειγμα: Με χαστούκισε κι έπειτα υποστήριξε ότι … με αγαπάει)
• Για να εκφραστεί περιφρόνηση ή απειλή (παράδειγμα: Μπορείς να καταλάβεις ποιες θα είναι οι κυρώσεις την επόμενη φορά…)

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση στατιστικών στοιχείων ;

Γενικά τα τεκμήρια είναι συγκεκριμένα στοιχεία που αναφέρονται σε μια ορισμένη εμπειρία (παραδείγματα, αυθεντίες, στατιστικά στοιχεία, αλήθειες, γεγονότα κτλ) και χρησιμοποιούνται από τον πομπό για να υποστηρίξει τη θέση του

Ειδικότερα, τα στατιστικά στοιχεία προσδίδουν αποδεικτική ισχύ, ενισχύεται η αξιοπιστία και η εγκυρότητα των λεγομένων του συντάκτη, αφού αποτελούν ισχυρά τεκμήρια που συνήθως καθηλώνουν τον αναγνώστη, ο οποίος δύσκολα μπορεί να τα αμφισβητήσει (ενίσχυση της πειστικότητας).

Μαρτυρίες

·        Αποδίδονται αυτούσια τα λόγια

·        Προσδίδεται ζωντάνια και παραστατικότητα στο κείμενο

·        Είναι εύληπτος ο λόγος

·        Ενισχύεται η βιωματικότητα/οικειότητα

·        Προφορικότητα του λόγου

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση του ερωτηματικού [ ; ] ;

Το ερωτηματικό σημειώνεται :

• Για να εκφραστεί ο προβληματισμός για το τι πρέπει να γίνει με αμεσότητα, ζωντάνια, παραστατικότητα, προσδίδοντας διαλογικό χαρακτήρα στο κείμενο (παράδειγμα: Ποιες θα μπορούσαν να είναι οι επιπτώσεις σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο;)
• Για να εκφράσει ο πομπός την απορία του (παράδειγμα: Τώρα, τι κάνουμε;)
• Για να εκφράσει ο πομπός την επιθυμία να πληροφορηθεί κάτι που γνωρίζει
• Για να εκφράσει εντονότερα μια προτροπή ή μια παράκληση, με αποτέλεσμα να γίνεται το ύφος πιο ζωηρό ή να διατυπώνεται πιο ευγενικά
• Για έμφαση στις ρητορικές ερωτήσεις
• Για πρόκληση συναισθημάτων
• Για να προκαλέσει το ενδιαφέρον
• Για παραστατικότητα
• Σε προτάσεις που λειτουργούν μεταβατικά, διευκολύνοντας τον αναγνώστη να παρακολουθήσει ευκολότερα τη συλλογιστική πορεία του συγγραφέα (παράδειγμα: Ποιους τρόπους αντιμετώπισης θα μπορούσαμε να σκεφτούμε, ώστε να ανατραπεί αυτή η δυσάρεστη πραγματικότητα;
• Μέσα σε μια πρόταση, μετά το τέλος μιας λέξης και εντός παρένθεσης (;), με σκοπό να δηλωθεί ειρωνεία ή αμφιβολία για την αξιοπιστία όσων έχουν προηγηθεί (παράδειγμα: Ο δημοκρατικός (;) ηγέτης της Κίνας ανέλυσε την πολιτική της χώρας του απέναντι στο Θιβέτ)  
• Επικοινωνιακή λειτουργία ερωτήματος (Πανελλήνιες 2020-21) :ισχυρό επικοινωνιακό μέσο,  διεγείρει το ενδιαφέρον του δέκτη και τον προβληματίζει προσδίδει αμεσότητα, παραστατικότητα, ρητορική ερώτηση, ισοδυναμεί με έντονη άρνηση/κατάφαση, φορτίζει συναισθηματικά τον δέκτη, αναδεικνύει τη θέση του συγγραφέα, εστιάζει στο κεντρικό θέμα/ερώτημα του κειμένου

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση των εισαγωγικών [« »] ;

Τα εισαγωγικά δηλώνουν :

• Επανάληψη εκφράσεων που διατυπώθηκαν από άλλο πρόσωπο με τα ίδια λόγια (παράδειγμα: Με ρώτησε «τι χαμπάρια;» σαν να μην είχε συμβεί τίποτε μεταξύ μας)
• Ειρωνεία του πομπού (σχολιαστικό) ή απαξίωση μιας έννοιας (παράδειγμα: Η «φιλαλήθειά» σου είναι παροιμιώδης)
• Μεταφορική χρήση μιας έννοιας (παράδειγμα: Στον πολιτικό «στίβο» αναπτύσσονται οξύτατοι ανταγωνισμοί)
• Ειδική ορολογία, τίτλο βιβλίων – εφημερίδων … (παράδειγμα: Όταν διάβασα τα «Μαύρα Φεγγάρια του Έρωτα», θεώρησα αποτυχημένη την κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου)
• Έμφαση (παράδειγμα: Όταν τα παιδιά βλέπουν την τηλεόραση, απομακρύνονται από το «εδώ» και το «τώρα»)
• Μεταφορά με ακρίβεια των λεγομένων κάποιου
• Λέξεις – φράσεις που ανήκουν σ’ ένα ειδικό λεξιλόγιο
• Λέξεις που ανήκουν σ’ ένα γλωσσικό ιδίωμα
• Παροιμιώδεις ρήσεις (παράδειγμα: Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει απομακρυνθεί από το «μηδέν άγαν» των αρχαίων)

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση της κάθετης γραμμής [ / ] ;

Η κάθετη γραμμή με συνώνυμες λέξεις :

• Δίνει έμφαση
• Διευρύνει την έννοια ( π.χ. εμπορικό / οικονομικό)

 

ΣΥΝΟΧΗ-ΣΥΝΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ

 

Η συνοχή αναφέρεται στο σύνολο των γλωσσικών μέσων με τα οποία οι γλωσσικές μονάδες (προτάσεις, περίοδοι, παράγραφοι) συνδέονται μεταξύ τους ώστε να αποτελούν μεγαλύτερες ενότητες λόγου. Τα μέσα αυτά ανήκουν σε τρεις κατηγορίες:

1. Γραμματικά:

α) Σύζευξη (χρήση διαρθρωτικών λέξεων)

• Αντίθεση – Εναντίωση: αλλά, όμως, ενώ, αντίθετα, ωστόσο, απεναντίας, κι όμως, πέρα απ’ αυτά όμως, μολονότι, παρά το γεγονός ότι…κτλ
• Χρονική σειρά -Ακολουθία νοημάτων: όταν, αφού, καθώς, αρχικά, μόλις, σήμερα, τέλος, πριν από, στον αιώνα μας, ύστερα, τώρα, μέχρι κτλ.
• Επεξήγηση-παράδειγμα: λόγου χάρη, για παράδειγμα κτλ.
• Σύγκριση και σκοπός: συγκριτικά, σε σχέση, παρά, απ’ όσο, απ’ ότι κτλ. σκοπός, για να, επιδίωξη, στόχος κτλ.
•  Επιβεβαίωση -Συμφωνία –Αποδοχή: βεβαίως, εξάλλου, σίγουρα, παράλληλα, είναι αλήθεια, πράγματι, αναμφισβήτητα, αναμφίβολα κτλ.
• Έμφαση –Επιτονισμός: μάλιστα, θα ήθελα να τονίσω ότι, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, αξίζει να επισημανθεί ότι, παρουσιάζεται επιτακτική η ανάγκη να…, πράγματι, κατεξοχήν, προπάντων, το σημαντικότερο είναι κτλ.
• Επεξήγηση και αποτέλεσμα: δηλαδή, ειδικότερα, με άλλα λόγια ,συγκεκριμένα κτλ. αποτέλεσμα, ώστε, οπότε, λοιπόν, συνεπώς κτλ.
• Συμπέρασμα: τελικά, άρα, επιλογικά, συμπερασματικά, συνεπώς, επομένως, ανακεφαλαιώνοντας, συνοψίζοντας τα παραπάνω κτλ.
• Προϋπόθεση και αρίθμηση: με την προϋπόθεση, αν, εκτός αν, εφ’ όσον κτλ. πρώτον, τέλος, κατ’ αρχάς κτλ.
•  Γενίκευση και δισταγμός: γενικά, ευρύτερα, τις περισσότερες φορές κτλ. μήπως, μη(ν) κτλ.
•  Προσθήκη –πρόσθεση: συμπληρωματικά, ακόμη, επίσης, επιπρόσθετα, επιπλέον, ή, και, παράλληλα, αφ’ ενός…αφ’ ετέρου, εξάλλου, κατά πρώτο λόγο…κτλ.
• Αιτιολόγηση: γιατί, διότι, επειδή ,αφού, εξαιτίας, που, γι’ αυτό το λόγο, το φαινόμενο οφείλεται, καθώς, μια που, λόγος είναι κτλ.
• Τοπική σχέση και διαχωρισμός: όπου, ή, είτε -είτε, μπορεί να κτλ.
• Ταξινόμηση και ομοιότητα: απ’ τη μια, απ’ την άλλη, κατά πρώτο λόγο κτλ. όπως, σαν, ομοίως, το ίδιο ισχύει, παρουσιάζει κοινά στοιχεία κτλ
• Διάζευξη: ή , είτε…

β) Αναφορά: (χρήση αντωνυμιών)

γ) Έλλειψη: (παράλειψη μιας λέξης ή φράσης)

δ) Υποκατάσταση (αντικατάσταση κειμενικών στοιχείων από άλλα π.χ. οι μεν….οι δε)

2. Λεξιλογικά: σημασιολογική σύνδεση λέξεων ( συνωνυμία, αντωνυμία, υπωνυμία, υπερωνυμία)

3. Φωνολογικά: ( επιτονισμός σε προφορικά κείμενα)

Η συνεκτικότητα ,από την άλλη, αποτελεί την εσωτερική σύνδεση των νοημάτων ( σε επίπεδο περιεχομένου). Εδώ εξετάζεται η λογική συνάφεια  που αναπτύσσεται ανάμεσα στις ιδέες. Για να είναι ένα κείμενο λογικά συγκροτημένο χρειάζεται να είναι συνεπές και ως προς το θέμα, τον σκοπό, τους αποδέκτες του, την πολιτισμική γνώση που ενέχει.

Η νοηματική συνάφεια ( συνεκτικότητα) στις παραγράφους επιτυγχάνεται με :

• την ενότητα, δηλαδή την άμεση συσχέτιση του περιεχομένου με την κατευθυντήρια ιδέα του θέματος.
• τη λογική αλληλουχία , δηλαδή την παράθεση των ιδεών με λογική και φυσική σειρά.

• τη σαφή διάκριση των μερών ( πρόλογος, κύριο μέρος, επίλογος) και των υποτμημάτων του κυρίου μέρους , και
• τη χρονολογική και λογική διάταξη των ιδεών με την οποία καταδεικνύεται η νοηματική αλληλουχία μεταξύ των παραγράφων.

ΡΗΜΑΤΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ

Το πρώτο (α’) ενικό:

• Προσδίδει αμεσότητα, ζωντάνια, ζωηρότητα, ενδιαφέρον στο λόγο, αφού η αφήγηση εμπεριέχει το στοιχείο της προσωπικής μαρτυρίας.
• Οι σκέψεις προβάλλονται εντονότερα και εναργέστερα στον αναγνώστη.
• Ο λόγος εκφράζει προσωπικές εκτιμήσεις, αφού τα πράγματα προσεγγίζονται μέσα από μια εσωτερική οπτική γωνία και λειτουργεί το προσωπικό φίλτρο του πομπού.
• Προσδίδει στο κείμενο προσωπικό εξομολογητικό τόνο.
• Προκαλεί συγκινησιακή φόρτιση στο δέκτη, αφού παρακολουθεί και βιώνει προσωπικά βιώματα του πομπού.
• Τονίζεται το «εγώ» του πομπού και ενδεχομένως υποδηλώνει ή δηλώνει με σαφήνεια-όταν γίνεται συνεχής χρήση- εγωκεντρισμό και εγωπάθεια, πιθανόν και στα όρια της αλαζονείας, π.χ. στον πολιτικό λόγο που κινείται στα όρια της προπαγάνδας (λόγοι του Χίτλερ).

Το δεύτερο (β’) ενικό:

• Προσδίδει αμεσότητα και οικειότητα στο λόγο, αφού ο πομπός δημιουργεί έναν τεχνητό αγωγό επικοινωνίας με τον ή τους δέκτες του. Απευθύνεται άμεσα σ’ αυτούς, είναι σαν να συνομιλεί μαζί τους και έτσι πετυχαίνει να τους καταστήσει συμμέτοχους στην προβληματική που αναπτύσσει, περνώντας τους με τον πιο άμεσο τρόπο το μήνυμα του.
• Προσδίδει διαλογικό χαρακτήρα στο λόγο.
• Ο τόνος γίνεται συνομιλητικός-φιλικός.

Το τρίτο (γ’) ενικό:

• Προσδίδει αντικειμενικότητα, αμεροληψία, ουδετερότητα, αφού οι επισημάνσεις του πομπού φαίνονται αναμφισβήτητες και γενικώς αποδεκτές.
• Αποστασιοποι­εί το συγγραφέα από τη συμμετοχή και τον καθιστά αντικειμενικό παρατηρητή.
• Καθιστά το μήνυμα γενικόλογο και του προσδίδει καθολικό κύρος για αυτό χρησιμοποιείται για γενίκευση σκεπτικού, προκειμένου να προκύψουν συμπεράσματα με ευρύτερη ισχύ και αποδοχή.
• Αποφεύγει την άμεση αναφορά, καθιστώντας το μήνυμα υπαινικτικό.

Το πρώτο (α’) πληθυντικό:

• Ο συγγραφέας συμμετέχει, αφού μοιράζεται με τον αναγνώστη την ίδια οπτική γωνία.
• Δημιουργείται μια αίσθηση οικειότητας (αμεσότητα) ανάμεσα στον πομπό και στο δέκτη, αφού εντάσσει τον εαυτό του μέσα σε ένα ευρύτερο σύνολο ατόμων, π.χ. στους ακροατές του, γίνεται «ένα με αυτούς», μιλάει «μαζί με αυτούς και γι’ αυτούς».
• Η χρήση του αποπνέει συλλογικότητα και καθολικότητα ενώ ο λόγος αποκτά αμεσότητα και έτσι πετυχαίνει να τους ευαισθητοποιήσει κατά τον καλύτερο και πιο αποτελεσματικό τρόπο.
• Αποδίδει συλλογική ευθύνη / τονίζεται η ανάγκη για δραστηριοποίηση των αρμόδιων φορέων.
• Μπορεί να τους πείσει πιο εύκολα, αφού εντάσσει και τον εαυτό του στα μέτρα-προτάσεις που παρουσιάζει.
• Αποτελεί γέφυρα επικοινωνίας πομπού-δέκτη

Το δεύτερο (β’) πληθυντικό:

• Προσδίδει αμεσότητα και οικειότητα στο λόγο, αφού ο πομπός δημιουργεί έναν τεχνητό αγωγό επικοινωνίας με τον ή τους δέκτες του. Απευθύνεται άμεσα σ’ αυτούς, είναι σαν να συνομιλεί μαζί τους και έτσι πετυχαίνει να τους καταστήσει συμμέτοχους στην προβληματική που αναπτύσσει, περνώντας τους με τον πιο άμεσο τρόπο το μήνυμα του.
• Προσδίδει διαλογικό χαρακτήρα στο λόγο.
• Ο τόνος γίνεται συνομιλητικός-φιλικός.
• Το ύφος και ο λόγος αποκτούν θεατρικότητα, παραστατικότητα, ενδεχομένως και δραματικότητα.
• Προσδίδει ζωντάνια στο λόγο / συναισθηματική προσέγγιση.

Το τρίτο (γ’) πληθυντικό:

• Προσδίδει αντικειμενικότητα, αμεροληψία, ουδετερότητα, αφού οι επισημάνσεις του πομπού φαίνονται αναμφισβήτητες και γενικώς αποδεκτές.
• Αποστασιοποι­εί το συγγραφέα από τη συμμετοχή και τον καθιστά αντικειμενικό παρατηρητή.
• Καθιστά το μήνυμα γενικόλογο και του προσδίδει καθολικό κύρος για αυτό χρησιμοποιείται για γενίκευση σκεπτικού, προκειμένου να προκύψουν συμπεράσματα με ευρύτερη ισχύ και αποδοχή.
• Αποφεύγει την άμεση αναφορά, καθιστώντας το μήνυμα υπαινικτικό.

 

ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ ΡΗΜΑΤΩΝ

Οριστική: δηλώνει το πραγματικό γεγονός, κάτι το βέβαιο, το δεδομένο, το οριστικό

Υποτακτική: Προτρεπτική(προτροπή, ενθάρρυνση, ευγενική παρότρυνση, εντολή, νουθεσία) Αποτρεπτική ( απαγόρευση, αποτροπή, αρνητική εντολή/διαταγή) Ευχετική ( διατύπωση ευχής), Απορηματική (απορία, αμηχανία, αδιέξοδο, ευγενική διατύπωση)

Προστακτική: έντονη προσταγή

ΧΡΟΝΟΙ ΡΗΜΑΤΩΝ

 

ΧΡΟΝΙΚΗ ΒΑΘΜΙΔΑ				ΤΡΟΠΟΙ
ΠΑΡΟΝ	ΠΑΡΕΛΘΟΝ	ΜΕΛΛΟΝ
Ενεστώτας	Παρατατικός	Εξακολ. Μέλλοντας	Εξακολουθητικός
Παρακείμενος	Αόριστος	Στιγμ. Μέλλοντας	Συνοπτικός
	Υπερσυντέλικος	Συντελ. Μέλλοντας	Συντελεσμένος

 

Αξιοσημείωτες περιπτώσεις:

1.      Χρήση Ενεστώτα αντί για παρελθοντικό χρόνο: πρόκειται για ιστορικό ή δραματικό ενεστώτα. Χρησιμοποιείται για να προσδώσει σε μια αφήγηση που αναφέρεται σε γεγονότα του παρελθόντος δραματικότητα, ζωντάνια, παραστατικότητα, αμεσότητα, ενδιαφέρον

2.      Χρήση Ενεστώτα αντί για Μέλλοντα: η επιλογή του Ενεστώτα για αναφορά σε μελλοντικά γεγονότα, δημιουργεί την εντύπωση της βέβεαιης, δεδομένης πραγμάτωσης των όσων διατυπώνονται (σχέδια, υποσχέσεις)

3.      Χρήση Αορίστου αντί για Μέλλοντα: η χρήση του αορίστου για την αναφορά σε ένα μελλοντικό γεγονός προσδίδει ακόμα μεγαλύτερη βεβαιότητα και σιγουριά για την πραγματοποίησή του ( πχ. Έγινε!)

4.      Συστηματική χρήση ενός συγκεκριμένου χρόνου:  πχ. η «εντατική» χρήση μέλλοντα σε ένα κείμενο πολιτικό, δικαιολογείται στα πλαίσια της υποσχεσιολογίας ή της παράθεσης των προγραμματικών δηλώσεων ή της κινδυνολογίας.

5.      Παράθεση ρηματικών τύπων ίδιου χρόνου σε ασύνδετο σχήμα: δημιουργεί την αίσθηση της συσσώρευσης και της απαρίθμησης γεγονότων (ο δέκτης «βομβαρδίζεται» από τα γεγονότα)

ΠΑΡΑΤΑΞΗ-ΥΠΟΤΑΞΗ

Παράταξη: σύνδεση όμοιων προτάσεων μεταξύ τους με συμπλεκτικούς, διαζευκτικούς, αντιθετικούς και συμπερασματικούς συνδέσμους.

Υπόταξη: σύνδεση ανόμοιων προτάσεων μεταξύ τους και επιτυγχάνεται με:

·        Υποτακτικούς συνδέσμους (χρονικοί, αιτιολογικοί, κτλ)

·        Το μόριο να

·        Με αντωνυμίες ή επιρρήματα (που εισάγουν αναφορικές ή πλάγιες ερωτηματικές δευτερεύουσες προτάσεις)

·        Με εκφράσεις που αντικαθιστούν τους συνδέσμους δηλώνοντας την ίδια σημασία πχ δεδομένου ότι= επειδή κλπ

Διαδοχική υπόταξη: η σύνδεση με υπόταξη όχι δύο προτάσεων αλλά περισσότερων (πχ κύρια+ δευτερεύουσα αιτιολογική+ δευτερεύουσα χρονική + δευτερεύουσα τελική). Η διαδοχική υπόταξη είναι μία πολύπλοκη σύνδεση, πολυπλοκότερη από την απλή υπόταξη και χρησιμοποιείται για να δηλωθούν πιο σύνθετα νοήματα. Συνεπώς, με τη διαδοχική υπόταξη

·        Ο λόγος γίνεται πιο περίπλοκος

·        Ενδεχομένως τα νοήματα πιο δυσνόητα

·        Το ύφος πιο εξεζητημένο και επιτηδευμένο

  Άρση της υπόταξης: η κατάργηση της διαδοχικής υπόταξης, δηλαδή η         μετατροπή  μιας  περιόδου  που αποτελείται από επάλληλες δευτερεύουσες προτάσεις σε μια σειρά από κύριες. Με την άρση της υπόταξης

·        Το ύφος απλοποιείται

·        Τα νοήματα γίνονται σαφέστερα

·        Ανακαλύπτονται τα συστατικά στοιχεία της σύνδεσης και οι λογικές σχέσεις που υπήρχαν μεταξύ των προτάσεων

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΟΡΩΝ

Η κανονική σειρά των όρων σε μία πρόταση είναι η εξής: Υποκείμενο+ Ρήμα + Αντικείμενο/κατηγορούμενο. Όταν διασαλεύεται η σειρά αυτή και προτάσσεται κάποιος συντακτικός όρος γίνεται για λόγους έμφασης.

ΔΕΤΡΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

·        Οι επιρρηματικές προτάσεις ( χρονικές, αιτιολογικές, τελικές, αποτελεσματικές, εναντιωματικές, υποθετικές) χωρίζονται με κόμμα

·        Οι ονοματικές προτάσεις (ειδικές, βουλητικές, πλάγιες ερωτηματικές, ενδοιαστικές, αναφορικές) χωρίζονται με κόμμα όταν λειτουργούν ως επεξήγηση.

·        Στίξη αναφορικών προτάσεων: Χωρίζονται με κόμμα όταν λειτουργούν ως προσθετικές/παραθετικές (προσθέτουν δηλαδή μια δευτερεύουσα πληροφορία και μπορούν να παραλειφθούν) πχ, Τα κράτη μέλη, που υπέγραψαν τη σύμβαση, καλούνται σε διάσκεψη (δηλ. όλα τα κράτη μέλη), ενώ δε χωρίζονται με κόμμα όταν λειτουργούν ως προσδιοριστικές (παραθέτουν μία σημαντική πληροφορία, προσδιορίζουν τον όρο στον οποίο αναφέρονται και αν παραλειφθούν αλλοιώνεται το νόημα) πχ. Τα κράτη μέλη που υπέγραψαν τη σύμβαση καλούνται σε διάσκεψη. (δηλ, όχι όλα τα κράτη μέλη αλλά όσα υπέγραψαν τη σύμβαση)

ΕΙΔΗ ΣΥΝΔΕΣΗΣ

Παρατακτική σύνδεση: Κύρια με κύρια πρόταση ή δευτερεύουσα με δευτερεύουσα πρόταση

·        Επιδοτική αντιθετική σύνδεση:  Η αντιθετική σύνδεση προτάσεων διακρίνεται σε: α) απλή αντιθετική και σε β)  επιδοτική αντιθετική σύνδεση: οι δύο προτάσεις δεν αντιτίθενται ισότιμα αλλά δίδεται μεγαλύτερη βαρύτητα στη δεύτερη. Οι σύνδεσμοι που χρησιμοποιούνται είναι ι εξής: όχι μόνο…αλλά και, όχι μόνο δε(ν)…..μα ούτε, όχι μόνο να…..αλλά και να κ.α.

Υποτακτική σύνδεση: Κύρια με δευτερεύουσα

ΑΝΑΦΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Αναφορική λειτουργία

·        Η γλώσσα χρησιμοποιείται κυριολεκτικά

·        Το ύφος είναι απλό, κατανοητό, σαφές, διαυγές

Ποιητική λειτουργία

·        Η γλώσσα χρησιμοποιείται ποιητικά (σχήματα λόγου πχ. προσωποποίηση, μεταφορά, παρομοίωση κτλ)

·        Με τη χρήση σχημάτων λόγου όπως η μεταφορά, η παρομοίωση και η προσωποποίηση

·        Δίνεται έμφαση σε νοήματα

·        Το κείμενο κερδίζει σε παραστατικότητα, ζωντάνια, γλαφυρότητα, εκφραστικότητα

·        Ελκύεται το ενδιαφέρον του δέκτη

·        Τα νοήματα ενδέχεται να καθίστανται πιο σαφή, να απλοποιούνται ή αντίθετα να γίνονται ασαφέστερα, πιο αφηρημένα, πιο δυσνόητα

·        Εγείρονται ίσως συναισθήματα στον δέκτη (συναισθηματική φόρτιση, επίκληση στο συναίσθημα)

 

ΜΑΚΡΟΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΑΙ ΒΡΑΧΥΠΕΡΙΟΔΟΣ ΛΟΓΟΣ

Μακροπερίοδος λόγος: αποτελείται από επάλληλες προτάσεις που συνδέονται είτε παρατακτικά είτε υποτακτικά. Καθιστά τα νοήματα πιο περίπλοκα και δυσνόητα και καθιστά το ύφος πιο εξεζητημένο και επιτηδευμένο.

ΤΟ ΥΦΟΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Για το χαρακτηρισμό του ύφους/ τόνου ενός κειμένου πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα εξής: το κειμενικό είδος, η πρόθεση του συντάκτη, ο δέκτης, το κοινό, η σύνταξη, το λεξιλόγιο, τα σχήματα λόγου, τα σημεία στίξης, τα ρηματικά πρόσωπα, ο μακροπερίοδος ή μικροπερίοδος λόγος κ.ά.

ΥΦΟΣ	ΠΩΣ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΝΕΤΑΙ;
Λιτό	Έλλειψη περίτεχνων εκφραστικών σχημάτων και πολύπλοκης σύνταξης, κυριαρχία παρατακτικής σύνδεσης ή ασύνδετου σχήματος
Οικείο	Χρήση καθημερινού λεξιλογίου, α’ και β’ προσώπου, παράταξης και ασύνδετου σχήματος
Ζωντανό, παραστατικό, γλαφυρό	Χρήση παραδειγμάτων, διαλόγου, ευθέος λόγου, ρητορικών ερωτήσεων, μεταφορών, εικόνων, παρομοιώσεων, ενεργητικής σύνταξης…
Λυρικό	Ποιητική λειτουργία του λόγου, συνυποδηλώσεις, επίκληση στο συναίσθημα
Εξεζητημένο/ επιτηδευμένο	Βαρύγδουπες λέξεις, ρητορισμός, διαδοχική υπόταξη, λεκτικός πληθωρισμός
Σαφές	Ακρίβεια, σαφήνεια, πλούτος λεξιλογίου, χρήση της υπόταξης με μέτρο
Επίσημο	Λόγιες λέξεις που χρησιμοποιούνται στη διοίκηση, στην πολιτική, ειδική ορολογία, τριτοπρόσωπος λόγος, παθητική σύνταξη, κυριαρχία της επίκλησης στη λογική
Χαλαρό	Λίγες σχετικά σκέψεις, συνειρμικά συνδεδεμένες, παρεκβάσεις, επαναλήψεις
Πυκνό	Προσπάθεια να εκφραστούν οι σκέψεις με τη μέγιστη οικονομία λέξεων
Φροντισμένο	Αυστηρή οργάνωση των σκέψεων κατά ενότητες, προσεκτική χρήση διαρθρωτικών λέξεων, έλλειψη πλατειασμών ή παρεκβάσεων
Χιουμοριστικό	Χαριτολόγος διάθεση, ψυχαγωγικός χαρακτήρας
Σαρκαστικό	Έντονη χρήση ειρωνείας
Εξομολογητικό	Παρελθοντικού χρόνοι, χρήση α’ προσώπου
Διδακτικό, προτρεπτικό	Προσπάθεια νουθεσίας του δέκτη, χρήση υποτακτικής ή προστακτικής

Εννοείται πως πολλές από τις παραπάνω περιπτώσεις ύφους μπορούν να συνυπάρχουν σ’ ένα κείμενο.

ΡΗΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ

Με τη χρήση ρηματικών συνόλων: Ο λόγος γίνεται πιο αναλυτικός, πιο σαφής, πιο κατανοητός.

Με τη χρήση ονοματικών συνόλων: Ο λόγος γίνεται πιο πυκνός, πιο περίπλοκος σε νοήματα, πιο ασαφής ίσως και δυσνόητος.

ΛΟΓΙΕΣ-ΛΑΪΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ-ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ

Η χρήση λόγιων λέξεων

·        Καθιστά το κείμενο πιο επίσημο, το ύφος πιο υψηλό και επιτηδευμένο

·        Ενδέχεται να έχει ειρωνική χροιά (όταν αυτό προκύπτει βέβαια και από τη γενικότερη διαφαινόμενη πρόθεση του συγγραφέα)

Η χρήση λαϊκών λέξεων

·        Συνιστά μια απόπειρα εκλαΐκευσης, απλοποίησης του ύφους

·        Ενδέχεται να γίνεται για να προσδώσει στο κείμενο έναν τόνο προφορικότητας και αμεσότητας

·        Ίσως να έχει ειρωνική χροιά (εφόσον σ’ αυτό συνηγορούν και άλλοι δείκτες)

·        Μπορεί να αποτελεί στοιχείο του προσωπικού ύφους του πομπού

Η χρήση επιστημονικών όρων

·        Απαντάται σε επιστημονικά κείμενα (σε αυτήν την περίπτωση η επιστημονική ορολογία είναι εκ των ων ουκ άνευ)

·        Χρησιμοποιείται για την περιγραφή ή ερμηνεία ενός φαινομένου

·        Μπορεί να εμπεριέχει δόση ειρωνείας (εφόσον αυτό προκύπτει από το γενικότερο ύφος του κειμένου).

·        Προβάλλεται το ήθος του πομπού, ενισχύεται η πειστική του ικανότητα, η αξιοπιστία, η ακρίβεια στη σκέψη, επισημότητα στο ύφος.